Σώπασε κυρά Δέσποινα, μην κλαις…, άρθρο του Φίλιππου Βουκελάτου για την Άλωση της Κωνσταντινούπολης

Γράφει ο Φίλιππος Βουκελάτος

Σημαίνει ὁ Θεός, σημαίνει ἡ γῆς, σημαίνουν τὰ ἐπουράνια,
σημαίνει κι ἡ Ἁγιά-Σοφιά, τὸ μέγα μοναστήρι,
μὲ τετρακόσια σήμαντρα κι ἑξήντα δυὸ καμπάνες,
κάθε καμπάνα καὶ παπᾶς, κάθε παπᾶς καὶ διάκος.

Ψάλλει ζερβὰ ὁ βασιλιάς, δεξιὰ ὁ πατριάρχης,
κι ἀπ᾿ τὴν πολλὴ τὴν ψαλμουδιὰ ἐσειόντανε οἱ κολόνες.
Νὰ μποῦνε στὸ χερουβικὸ καὶ νά ῾βγει ὁ βασιλέας,
φωνὴ τοὺς ἦρθε ἐξ οὐρανοῦ κι ἀπ᾿ ἀρχαγγέλου στόμα:
«Πάψετε τὸ χερουβικὸ κι ἂς χαμηλώσουν τ᾿ Ἅγια,
παπάδες πᾶρτε τὰ ἱερὰ καὶ σεῖς κεριὰ σβηστῆτε,
γιατί ῾ναι θέλημα Θεοῦ ἡ Πόλη νὰ τουρκέψει.

Μόν᾿ στεῖλτε λόγο στὴ Φραγκιά, νὰ ῾ρθοῦν τρία καράβια,
τό ῾να νὰ πάρει τὸ σταυρὸ καὶ τ᾿ ἄλλο τὸ βαγγέλιο,
τὸ τρίτο τὸ καλύτερο, τὴν ἅγια Τράπεζά μας,
μὴ μᾶς τὴν πάρουν τὰ σκυλιὰ καὶ μᾶς τὴ μαγαρίσουν».

Ἡ Δέσποινα ταράχτηκε καὶ δάκρυσαν οἱ εἰκόνες.
«Σώπασε κυρὰ Δέσποινα, καὶ μὴ πολυδακρύζῃς,
πάλι μὲ χρόνους, μὲ καιρούς, πάλι δικά μας θά ῾ναι1».

Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης αποτέλεσε ένα από τα γεγονότα-ορόσημα της Παγκόσμιας Ιστορίας τα οποία σηματοδοτούσαν την μετάβαση από τη μεσαιωνική εποχή έως τους νεώτερους χρόνους. Η πρόσληψη και ενσωμάτωση της Άλωσης από την διεθνή και νεοελληνική ιστοριογραφία, ακολουθεί την ενσωμάτωση του Βυζαντίου και της Βυζαντινής ιστορικής περιόδου.

Οι προϋποθέσεις αφομοίωσής της ήταν μεταξύ άλλων, η θρησκευτική της σημασία, κάτι που έβρισκε υποδοχές στην λαϊκή κουλτούρα και η δημιουργία ενός συμβόλου στα πλαίσια της συγκρότησης Εθνικής ιδεολογίας. Έτσι, τα ιστορικά γεγονότα γίνονται αντιληπτά από τους αναγνώστες, κυρίως ως η πτώση της βασιλείας των Ορθοδόξων, δεδομένου ότι η Κωνσταντινούπολη αποτελούσε το πιο σημαντικό κέντρο της Ανατολής και επομένως κεντρικό σημείο στα πλαίσια της υλοποίησης της Μεγάλης Ιδέας2.

O Σπυρίδων Ζαμπέλιος στην εκτεταμένη εισαγωγή του στο έργο του Άσματα Δημοτικά της Ελλάδος, δεν επικεντρώνεται στους εσωτερικούς παράγοντες παρακμής της αυτοκρατορίας, αλλά στην άπληστη καθολική Δύση, η οποία από το 1204 συνέβαλε στην παρακμή της αυτοκρατορίας. Τελικά η Θεία Πρόνοια επέλεξε τον Οθωμανό κατακτητή ώστε να σωθεί από τους Καθολικούς δυνάστες. Σε αυτό το σημείο συμφωνεί και ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, χωρίς όμως να υιοθετεί και τη φιλοσοφική θεώρηση του Ζαμπέλιου2.

Από την άλλη μεριά, ο David Nicholas, στο πόνημα του ’’Η εξέλιξη του Μεσαιωνικού κόσμου –  Κοινωνία, διακυβέρνηση και σκέψη στην Ευρώπη 312 – 1500’’, στο κεφάλαιο που αναφέρεται στους Οθωμανούς Τούρκους, επισημαίνει μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα:

’’…Οι εμφύλιες διαμάχες της δυναστείας των Παλαιολόγων, μετά τον θάνατο του Ανδρόνικου Γ’ το 1341, εξασθένισαν τους Έλληνες. Συχνά οι Βυζαντινοί ηγεμόνες χρησιμοποιούσαν ως τέχνασμα την υπόσχεση της ένωσης με τη Ρωμαϊκή Εκκλησία για να εξασφαλίσουν στρατιωτική βοήθεια από τη Δύση. Ταυτόχρονα όμως ο Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης παρότρυνε τους ορθόδοξους χριστιανούς να μη δεχτούν μια τέτοια συναλλαγή, γι’ αυτό και τα σχέδια αυτά ναυαγούσαν.

Η επέκταση των Οθωμανών προς τα δυτικά, αναχαιτίστηκε προσωρινά όχι από τους Ευρωπαίους, αλλά από τον Μογγόλο Ταμερλάνο, που με τις κατακτήσεις του ανασύστησε την αυτοκρατορία του Τζέγκινς Χάν. Ο Ταμερλάνος πέθανε το 1405, με αποτέλεσμα η αυτοκρατορία του να σβήσει και η απειλή των Τούρκων να εμφανιστεί ξανά.

Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης Η’ (1425-1448), προσπάθησε εκ’ νέου να εξασφαλίσει την υποστήριξη των Δυτικών. Σε αντάλλαγμα για τη δυτική στρατιωτική βοήθεια, συμφώνησε στην ένωση των δύο Εκκλησιών, η οποία και εορτάστηκε στον καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας από το συμβούλιο της πόλης με μια λειτουργία στα ελληνικά και τα λατινικά. Και πάλι όμως, ο μοναδικός αντίκτυπος αυτής της κίνησης ήταν να προκληθούν αντιδράσεις στην Κωνσταντινούπολη και τη Ρωσία. Το αποτέλεσμα δεν άργησε να έρθει. Στις 29 Μαΐου 1453, οι Τούρκοι κατέλαβαν τελικά την Κωνσταντινούπολη.3’’

Αν θα θέλαμε να αναφέρουμε τα σημαντικότερα αίτια της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, θα μπορούσαμε να σταθούμε επιγραμματικά στα εξής:

  1. Εθνολογική αλλοίωση: Η πτώση του θεοκρατικού και πολυφυλετικού Βυζαντίου έχει χρονικά τις ρίζες της ήδη στις αρχές του 12ου αιώνα μ. Χ. Ουσιαστικά τότε οι Βυζαντινοί Αυλικοί επιβλήθηκαν στην ηγεσία του Βυζαντινού στρατού αποκτώντας τον πλήρη έλεγχο της Αυτοκρατορικής Εξουσίας, με αποτέλεσμα την απαρχή της στρατιωτικής παρακμής του Βυζαντίου5. Από το 13ο αιώνα, ο Ελληνισμός διασπάστηκε σε άλλες περιοχές υπό ξένους δυνάστες. Αλλόφυλοι μισθοφόροι διείσδυσαν στο στρατό και στη διοίκηση του κράτους. Το ελληνικό στοιχείο αποδυναμώθηκε, χαλαρώνοντας την ισχύ του και προκαλώντας μια καταλυτική εθνολογική αλλοίωση.
  2. Σύγχυση στο εσωτερικό του κράτους: Θρησκευτικές και ιδεολογικές αντιθέσεις έπλητταν το σώμα της αυτοκρατορίας. Οι επαναλαμβανόμενες υποχωρήσεις των πολιτικών στις παπικές απαιτήσεις, προκειμένου να κερδίσουν την πολύτιμη στρατιωτική βοήθεια και γενικότερα οι δυτικές επιρροές, προκάλεσαν σύγχυση στην πνευματική ταυτότητα του Βυζαντίου.
  3. Εμφύλιοι πόλεμοι: Οι εμφύλιοι πόλεμοι (1321-1328, 1341-1355) πέραν από τη δημογραφική συρρίκνωση που προκάλεσαν στο κράτος, κούρασαν και τρομοκράτησαν το λαό, πλήττοντας την ψυχολογική του πυγμή και ενοποίηση.
  4. Οικονομική κρίση: Η οικονομική κρίση, απόρροια λανθασμένων οικονομικών πολιτικών των αυτοκρατόρων, αποτέλεσε ίσως το βασικότερο αίτιο της Άλωσης της Πόλης. Η συνεχής αύξηση της μεγάλης ιδιοκτησίας εις βάρος των μικρών, η δυσβάστακτη φορολογία στους οικονομικά αδύναμους, η καταχρηστική επέκταση του θεσμού των «προνοιαρίων» (κατόχων πρόνοιας) και η αύξηση των μοναστηριακών εδαφών, καταπόνησαν τους μικροκαλλιεργητές, εγκαθιδρύοντας μια οικονομική ολιγαρχία, που τελικά οδήγησε στην κρίση. Η ελπίδα εξόδου από αυτήν μέσω του εμπορίου δεν ήταν στέρεη, καθώς οι εμπορικές σχέσεις είχαν περάσει στα χέρια των δυτικών.
  5. Διαφθορά: η φιλαργυρία, οι αδικίες και η διαφθορά οδήγησαν στην αποδυνάμωση του κράτους, προετοιμάζοντας το έδαφος για την Άλωση της Πόλης χρόνια πριν. Η κατάσταση περιγράφηκε λεπτομερώς, από το Γεννάδιο, τον πρώτο Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης μετά την Άλωση. Όπως βρέθηκε σε χειρόγραφη εξομολόγησή του, η παρακάτω «κατάθεση ψυχής» περιγράφει την ηθική κατάπτωση εκείνων των καιρών:
    «Κύριε! Διασκορπιστήκαμε παντού. Γελοιοποιηθήκαμε όχι μόνο στα μάτια των γειτόνων μας αλλά και όλων των ανθρώπων. Μας κοροϊδεύουν και μας χλευάζουν όλοι γύρω μας. Γίναμε παράδειγμα συμφοράς στην ανθρώπινη ζωή. Κύριε, γιατί τα επέτρεψες αυτά σε μας; Γιατί ο θυμός σου μας κατέκαυσε;…  Είμαστε διεφθαρμένοι και σιχαμεροί σε ό,τι κάνουμε. Δανείζαμε χρήματα με τόκο και παίρναμε δωροδοκίες από αθώους ανθρώπους. Αποστραφήκαμε τη δικαιοσύνη και τον έλεγχο. Οι ζυγαριές μας ήταν άνισες. Τα χρήματά μας ήταν παράνομα»
  6. Ανικανότητα επαρκούς εξοπλισμού στρατού και στόλου: Αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης ήταν φυσικά και η αδυναμία συγκέντρωσης πόρων για την ικανή ενδυνάμωση στρατού και στόλου για την υπεράσπιση της Πόλης. Η δυσαναλογία των στρατιωτικών δυνάμεων ήταν ζοφερή: οι 7.000 στρατιώτες του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου έπρεπε να αντιμετωπίσουν τις τριακονταπλάσιες δυνάμεις του Μωάμεθ Β’. Εκτός αυτού, ο τουρκικός στρατός είχε ένα επιπλέον προβάδισμα: το νέο όπλο, το τηλεβόλο, με το κρότο του οποίου προκαλούσε και ψυχολογικό πόλεμο στους πολιορκούμενους, πέραν από τις υλικές ζημιές. Το τηλεβόλο είχε προταθεί στο Βυζάντιο για αγορά, αλλά λόγω της έλλειψης των πόρων ήταν αδύνατη η απόκτησή του.
  7. Απουσία εξωτερικής βοήθειας: Ο Πάπας και οι βασιλείς της Δύσης δεν στάθηκαν στο πλευρό της Ελλάδας στη δυσκολία αυτή, παρόλο που αρχικά είχαν υποσχεθεί υποστήριξη. Τελικά, απέστειλαν ένα μικρό στόλο πλοίων και λίγες εκατοντάδες στρατιωτών που υπάκουγαν στις εντολές του Ιουστινιανού.
  8. Η άνιση κατάσταση των δυο κρατών: Η Βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ήδη επιβαρυμένη από τις συνεχείς βαρβαρικές επιδρομές αλλά και τις λεηλασίες των Σταυροφόρων. Απεναντίας, το νέο κράτος των Μωαμεθανών υπερίσχυε σε δύναμη, αντοχή, αριθμό και ορμή. Το αποτέλεσμα ήταν πασιφανές4.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Η Κωνσταντινούπολη δεν αλώθηκε ούτε από την στρατιωτική δύναμη του Μεχμέτ του Β΄ του Πορθητή, ούτε από το ανώτερο πυροβολικό του, ούτε από το άνοιγμα της Κερκόπορτας από τους ανθενωτικούς ιερωμένους, ούτε από την προδοσία των Δυτικών που δεν ενίσχυσαν τον Αυτοκράτορα.

Η άλωση της Πόλης προήλθε από την κοινωνική αναρχία και αποσάθρωση, την κοινωνική διαφθορά και ανισότητα. Την εξαθλίωση του δημόσιου βίου, την ανάρρηση σε δημόσια αξιώματα φαύλων και φιλήδονων ανθρώπων, την διαφθορά των Αξιωματούχων, την θρησκοληψία του Κλήρου, την ηττοπάθεια των Αρχόντων…5.

 

Βιβλιογραφία

  1. Τς γιά-Σοφις (Δημοτικό). Τὸ δημοτικὸ αὐτὸ τραγούδι εἶναι ὁ παλαιότερος θρῆνος γιὰ τὴν κατάληψη τῆς Κωνσταντινούπολης. Πιθανὸν νὰ προέρχεται ἀπὸ τὴν Κρήτη. Βρέθηκε σὲ χειρόγραφό του 15ου αἰῶνα· ὁ τίτλος ἦταν: «Ἀνακάλημα τῆς Κωνσταντινούπολης». Ἀνήκει στὴ δεύτερη περίοδο (1453-1821) τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας καὶ στὸ ἱστορικὸ εἶδος. Στὴν μορφὴ που αναφέρεται δημοσιεύτηκε τὸ 1914 ἀπὸ τὸ Ν. Πολίτη στὴν συλλογή του «Ἐκλογαὶ ἀπὸ τὰ τραγούδια τοῦ Ἑλληνικοῦ Λαοῦ». Γιὰ τὴν σύνθεσή του ὁ Ν. Πολίτης χρησιμοποίησε τὴν παραλλαγὴ ποὺ δημοσίευσε ὁ Φωρὲλ καὶ ἄλλοι εἴκοσι τέσσερις. Ὅμως, μόνο ὁ 4ος καὶ 18ος στίχος ἔχουν παρθεῖ αὐτούσιοι ἀπὸ τὴν ἐργασία τοῦ Φωριέλ

 

  1. Βαγγέλης Κραμανωλάκης, Παναγιώτης Στάθης,«Ιστορίες για την Άλωση στον πρώτο αιώνα του ελληνικού κράτους», Πανεπιστήμιο Κρήτης-τμ. Ιστορίας και Αρχαιολογίας, 1453 Η άλωση της Κωνσταντινουπόλης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους, επιστημ. επιμ. Τόνια Κιουσοπούλου, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,Ηράκλειο 2005, σελ. 232, 234, 237-238, 240-243.

 

  1. David Nicholas, ’’Η εξέλιξη του Μεσαιωνικού κόσμου – Κοινωνία, διακυβέρνηση και σκέψη στην Ευρώπη 312 – 1500’’, σελ. 629-631.

 

  1. Βάσω Φατούρου. Τα 9 βασικότερα αίτια – πληγές της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης. Άρθρο στην ιστοσελίδα http://www.tsemperlidou.gr

 

  1. Ι. Β. Δ. (Ιωάννης Φιλίστωρ). Η παρακμή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τα αίτια της άλωσης της Κωνσταντινούπολης. Άρθρο στην ιστοσελίδα http://www.istorikathemata.com